Handgraveren is waarschijnlijk één van de oudste en meest traditionele vormen van verspanen. Het is een ambacht dat aan het verdwijnen is, vertelt Jacqueline Jimmink van JMJ Ambachtsatelier. In haar atelier graveert ze nog op ambachtelijke wijze én leidt ze nieuwe graveurs op. ‘Graveren is het vertellen van een verhaal.’

Jacqueline Jimmink is geboren en getogen op Texel. Na het voltooien van haar havo-opleiding wist ze eigenlijk niet zo goed welke kant ze op wilde. Een advertentie van de MTS in Schoonhoven over de opleiding Handgraveren trok haar aandacht. ‘Ik wist eigenlijk niet goed wat het inhield, maar ik vond het interessant en zo ging ik op avontuur.’

Kunstuiting
In het laatste jaar van haar opleiding was een stage bij een bedrijf verplicht, maar voor handgraveren was dat lastig in Nederland. ‘Ik wilde per se handgraveren. Ik heb “last” van creativiteit en wil daarin voldoening vinden.’ Jimmink kwam in die periode in contact met een jager die een geweer had met een gravure op het mechanische scharnierpunt. ‘De bascules van geweren werden oorspronkelijk gegraveerd om ze mat te maken. Tegenwoordig is het vaak ook een kunstuiting.’ Er ging destijds “een wereld voor haar open”, blikt Jimmink terug. Ze zocht contact met de wapenfabriek in Herstal (B) en mocht een jaar stagelopen bij Les Graveurs du Herstal. Na het behalen van haar MTS-diploma bleef ze een tweede jaar. Vervolgens ging ze enkele jaren later op eigen initiatief en voor eigen rekening zes weken in de leer bij Beretta in Italië om zich de bulino-techniek eigen te maken. Een bulino is een fijn graveergereedschap met een zeer scherpe en puntige snijrand waarmee de graveur kleine stippen en korte lijnen aanbrengt, bijvoorbeeld om schaduwen te creëren.

Buccellati
Eenmaal uitgestudeerd, bleef Jimmink in Italië. Ze werkte als zelfstandige in Milaan toen het gerenommeerde juweliers- en goudsmidbedrijf Buccellati haar vroeg om er te komen werken. Toen ze later trouwde en kinderen kreeg, kwam het graveren op een lager pitje te staan. ‘Ik ben nooit volledig gestopt, maar om goed te graveren is rust nodig. Dat was in die periode lastig.’ Tien jaar geleden verhuisde ze terug naar Texel. Ze pakte de draad van het graveren weer op en startte een eigen atelier. Dat atelier bestaat uit twee werkkamers met meerdere werkplekken. Jimmink beschikt over graveerstekers (burijnen) in alle vormen en maten, hulpmaterialen en gereedschappen, verschillende soorten kussens om het werkstuk tijdens het graveren op te leggen en kogels om werkstukken in te klemmen. Er zijn een microscoop, felle lampen en brillen met extra vergrootglazen, noodzakelijk voor het fijne werk. Voor repeterend werk beschikt ze over enkele pneumatische graveerapparaten. Met hamers en beitels maakt ze reliëfgravures in staal, dat daartoe is geklemd in speciale roterende bankschroeven.

Verhaal vertellen
Jimmink slijpt haar gereedschappen zelf, een zeer nauwkeurig werkje dat een vak apart is. ‘De kwaliteit en de scherpte van het gereedschap zijn heel belangrijk. Het verspanend gereedschap moet afgestemd zijn op het materiaal en het doel. Als dat niet goed het geval is, dan werkt het niet. Daarnaast zijn een juiste lichaamshouding, rust in je kop en gevoel in je handen cruciaal. Als graveur ben je zelf de machine en bepaalt je mate van inspanning het toerental.’ Wat spreekt haar zo aan in het graveren? ‘Graveren is het vertellen van een verhaal. Graveren gaat terug naar de ingekerfde grottekeningen van duizenden jaren geleden, tot aan de familiewapens op de harnassen van ridders, de bascules van geweren en producten als dienbladen, klokken en sieraden. In mijn optiek is handmatig graveren niet volledig te vervangen door een machine die beperkt is in zijn bewegingen. Tegenwoordig is handmatig graveren meestal pneumatisch graveren. En dan is er natuurlijk nog het lasergraveren. Dan ben je feitelijk een computerbestuurder.’

Ambacht behouden
‘Mijn missie is om handgraveren als ambacht te behouden en om jongeren te enthousiasmeren voor het vak. Twee jaar geleden zijn er bijvoorbeeld veertig Texelse kinderen als gezel in groepjes van vier in de leer geweest, een project samen met de gemeente.’ Inmiddels ontwikkelde Jimmink een eigen opleiding tot handgraveur, die bestaat uit een praktijkdeel en een online deel. ‘Ik voel de opdracht om mijn brede praktijkkennis over te brengen. Bijna alle opleidingen zijn dicht, en als er een is, is het pneumatisch wat ze aanleren. Terwijl het ambacht zo belangrijk is. De connectie tussen de aanschaf van een graveermachine en kennis hebben van het graveren, is er nauwelijks meer. Begrijp me goed, ik ben niet tegen de moderne technieken. Maar als je het verhaal achter het ambacht weet en begrijpt, zorgt dat voor toewijding en passie. Het slaat dan beter aan. Ik heb inmiddels een cursist die deels ontslag heeft genomen van zijn reguliere kantoorjob om zich verder te bekwamen in het handgraveervak.’

‹‹ Als handgraveur ben je zelf de machine en bepaalt je mate van inspanning het toerental ››

Als het handwerk toeneemt, zorgt dat wellicht voor een duwtje in de rug voor nieuwe ambachtelijke opleidingen, denkt Jimmink. Ze pakt een handgegraveerde theebus uit de VOC-tijd van een plank, draait het rond, bekijkt het aandachtig en spreekt haar bewondering voor het vakwerk uit. ‘Geef je als metaalbedrijf een lasergegraveerd cadeau aan een medewerker die veertig jaar voor je werkte? Of investeer je in een hand-gegraveerde versie, waaruit de waardering blijkt voor de traditie en herkomst van ons vak?’

Jimmink zit na al die jaren nog boordevol passie en ambitie. Ze kreeg het vak onlangs erkend als Unesco Immaterieel Erfgoed. Sinds enkele jaren is ze lid van Koninklijke Metaalunie en ze volgde een cursus Basisvaardigheden Smeden bij het Nederlands Gilde van Kunst-, Sier- en restauratiesmeden. ‘Ik heb een kleine smeedoven en apparatuur om te emailleren.’ Om haar kennis te borgen en te delen, richtte Jimmink vorig jaar het Kenniscentrum Handgraveren Nederland op. ‘Ik wilde het breder trekken dan mijn eigen atelier. Het moet niet mijn feestje zijn. In het centrum ben ik de cultuurcoördinator en vakdocent. Er is ruimte voor het hele netwerk om er samen te komen. Als laserbedrijven er behoefte aan hebben, breng ik overigens graag mijn vakkennis over.’